Cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại và nền kinh tế tri thức

1. Đặc điểm của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại 

Thế giới đã trải qua hai cuộc cách mạng kỹ thuật. Cuộc cách mạng kỹ thuật lần thứ nhất diễn ra đầu tiên ở nước Anh vào 30 năm cuối thế kỷ XVIII và hoàn thành vào những năm 50 đầu thế kỷ XX với nội dung chủ yếu là cơ khí hoá, thay thế lao động thủ công bằng lao động sử dụng máy móc.

Cuộc cách mạng kỹ thuật lần thứ hai còn gọi là cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, xuất hiện vào những năm 50 của thế kỷ XX. Mới mấy thập niên trôi qua, nhất là thập niên gần đây, cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại đã làm nên sự thay đổi to  lớn  trên  nhiều  lĩnh  vực  của  đời  sống  kinh  tế,  chính  trị  và  xã  hội.  Cuộc  cách mạng này có nhiều nội dung, song có 5 nội dung chủ yếu sau:  

–  Về  tự  động  hoá:

Sử  dụng  ngày  càng  nhiều  máy  tự  động  quá  trình,  máy công cụ điều khiển bằng số, rôbốt. 

–  Về  năng  lượng:  

Ngoài  những  dạng  năng  lượng  truyền  thống  (nhiệt  điện, thuỷ  điện) ngày nay đã và đang chuyển sang lấy dạng năng lượng nguyên tử là chủ yếu và các dạng năng lượng “sạch” như năng lượng mặt trời, v.v.. 

– Về vật liệu mới:

Chỉ chưa đầy 40 năm trở lại đây các vật liệu mới đã xuất hiện với nhiều chủng loại rất phong phú và có nhiều tính chất đặc biệt mà vật liệu tự  nhiên  không  có  được.  Ví  dụ:  vật  liệu  tổ  hợp  (composit);  gốm  zincôn  hoặc cácbuasilích chịu nhiệt cao… 

–  Về  công  nghệ  sinh  học:  

Được  ứng  dụng  ngày  càng  nhiều  trong  công nghiệp, nông nghiệp, y tế, hoá chất, bảo vệ môi trường… như công nghệ vi sinh, kỹ thuật cuzin, kỹ thuật gen và nuôi cấy tế bào. 

–  Về  điện  tử  và  tin  học:  

Đây  là  lĩnh  vực  vô  cùng  rộng  lớn,  hấp  dẫn  đang được  loài  người  đặc  biệt  quan  tâm,  nhất  là  lĩnh  vực  máy  tính  diễn  ra  theo  bốn hướng: nhanh (máy siêu tính); nhỏ (vi tính); máy tính có xử lý kiến thức (trí tuệ nhân tạo); máy tính nói từ xa (viễn tin học). 

Từ nội dung của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ nêu trên, ta thấy có hai đặc điểm chủ yếu sau: 

–  Một  là,

 khoa  học  đã  trở  thành  lực  lượng  sản  xuất  trực  tiếp  (bao  gồm  cả khoa học tự nhiên – kỹ thuật lẫn khoa học – xã hội, nhất là khoa học kinh tế) do con người tạo ra và thông qua con người đến lực lượng sản xuất. Nó đòi hỏi cần phải có chính sách đầu tư cho khoa học, kỹ thuật, công nghệ tương ứng trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá. 

– Hai là,

thời gian cho một phát minh mới của khoa học ra đời thay thế cho phát minh cũ có xu hướng rút ngắn lại và phạm vi ứng dụng của một thành tựu khoa học vào sản xuất và đời sống ngày càng mở rộng. Nó đòi hỏi cần được kết hợp chặt chẽ giữa chiến lược khoa học và công nghệ với chiến lược công nghiệp hoá, hiện đại hoá nói riêng, chiến lược phát triển kinh tế – xã hội nói chung. 

2. Sự hình thành và những đặc điểm chủ yếu của nền kinh tế tri thức 

Từ  thập  niên  80  thế  kỷ  XX đến  nay,  do  tác  động  mạnh  mẽ  của  cuộc  cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, đặc biệt là công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu… nền kinh tế thế giới đang biến đổi sâu sắc, nhanh chóng về cơ cấu, chức năng và phương thức hoạt động.  

Đây là một bước ngoặt lịch sử có ý nghĩa đặc biệt: lực lượng sản xuất xã hội đang chuyển từ kinh tế tài nguyên sang kinh tế tri thức, nền văn minh loài người chuyển từ văn minh công nghiệp sang văn minh trí tuệ. 

Vậy  nền  kinh  tế  tri  thức  là  gì?  

Có  nhiều  định  nghĩa  khác  nhau,  nhưng  dễ chấp nhận nhất hiện nay là định nghĩa của Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD)  đưa  ra  năm  1995:  Nền  kinh  tế  tri  thức  là  nền  kinh  tế  trong  đó  sự  sản sinh ra, phổ cập và sử dụng tri thức giữ vai trò quyết định nhất đối với sự phát triển kinh tế, tạo ra của cải, nâng cao chất lượng cuộc sống. 

Với  định  nghĩa  trên,  có  thể  hiểu  kinh  tế  tri  thức  là  trình  độ  phát  triển  cao của lực lượng sản xuất xã hội, theo đó trong quá trình lao động của từng người lao động và toàn bộ lao động xã hội, trong từng sản phẩm và trong tổng sản phẩm quốc  dân  thì  hàm  lượng  lao  động  cơ  bắp,  hao  phí  lao  động  cơ  bắp  giảm  đi  vô cùng nhiều trong khi hàm lượng tri thức, hao phí lao động trí óc tăng lên vô cùng lớn. 

Trong  nền  kinh  tế  tri  thức,  

những  ngành  kinh  tế  có  tác  động  to  lớn  tới  sự phát  triển  là  những  ngành  dựa  vào  tri  thức,  dựa  vào  những  thành  tựu  mới  của khoa học, công nghệ. Đó có thể là những ngành kinh tế mới dựa trên công nghệ cao  (như  công  nghệ  thông  tin,  công  nghệ  sinh  học…);  nhưng  cũng  có  thể  là những ngành kinh tế truyền thống (như nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ) được ứng dụng khoa học, công nghệ cao. 

Một ngành kinh tế có thể coi là đã trở thành ngành kinh tế tri thức khi giá trị do tri thức tạo ra chiếm tỷ lệ áp đảo (khoảng 70%) trong tổng giá trị sản xuất của ngành đó. Một nền kinh tế được coi là đã trở thành nền kinh tế tri thức khi tổng sản  phẩm  các  ngành  kinh  tế  tri  thức  chiếm  khoảng  70%  tổng  sản  phẩm  trong nước (GDP). 

Trên thế giới hiện nay, ở các nước thuộc tổ chức OECD, các ngành kinh tế tri thức đã đóng góp trên 50% GDP (Mỹ 55,3%, Nhật Bản 53%, Canađa 51%…). Nhiều nước công nghiệp mới và các nước đang phát triển cũng đang hướng mạnh vào kinh tế tri thức, tập trung nỗ lực để phát triển nhanh một số ngành kinh tế tri thức,  như  công  nghệ  thông  tin,  internet,  thương  mại  điện  tử,  công  nghệ  phần mềm… 

Qua thực tế phát triển, có thể khái quát những đặc điểm chủ yếu của kinh tế tri thức như sau: 

Trong nền kinh tế tri thức, tri thức trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp, là vốn quý nhất, là nguồn lực quan trọng hàng đầu, quyết định sự tăng trưởng và phát triển kinh tế.

Trong nền kinh tế tri thức, cơ cấu tổ chức và phương thức hoạt động kinh tế có những biến đổi sâu sắc, nhanh chóng; trong đó các ngành kinh tế dựa vào tri thức, dựa vào các thành tựu mới nhất của khoa học và công nghệ ngày càng tăng và chiếm đa số.

Trong nền kinh tế tri thức, công nghệ thông tin được ứng dụng rộng rãi trong mọi lĩnh vực và thiết lập được các mạng thông tin đa phương tiện phủ khắp nước, nối  với       hầu      hết       các       tổ                    chức,     các gia   đình. Thông tin trở       thành tài nguyên quan trọng nhất của nền kinh tế.

Trong nền kinh tế tri thức, nguồn nhân lực nhanh chóng được tri thức hoá; sự sáng tạo, đổi mới, học tập trở thành yêu cầu thường xuyên đối với mọi người và phát triển con người trở thành nhiệm vụ trung tâm của xã hội.

Trong  nền  kinh  tế  tri  thức,  mọi  hoạt  động  đều  có  liên  quan  đến  vấn  đề toàn cầu hoá kinh tế, có tác động tích cực hoặc tiêu cực sâu rộng tới nhiều mặt của đời sống xã hội trong mỗi quốc gia và trên toàn thế giới. 

Những đặc điểm trên đòi hỏi trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở  nước  ta,  nhất  thiết  phải  tranh  thủ  ứng  dụng  ngày  càng  nhiều  hơn,  ở  mức  cao hơn và phổ biến hơn những thành tựu công nghệ hiện đại và tri thức mới; công nghiệp hoá, hiện đại hoá phải gắn với kinh tế tri thức, phát triển mạnh các ngành và sản phẩm kinh tế có giá trị gia tăng cao dựa nhiều vào tri thức, kết hợp việc sử dụng nguồn vốn tri thức của con người Việt Nam với tri thức mới nhất của nhân loại.

Kết hợp quá trình phát triển tuần tự với đi tắt đón đầu;  từng bước phát triển kinh tế tri thức, để vừa phát triển kinh tế- xã hội nhanh, bền vững vừa rút ngắn được khoảng cách với các nước trong khu vực và trên thế giới.