Những thành tựu, giới hạn và xu hướng vận động của chủ nghĩa tư bản trong giai đoạn hiện nay

1. Những thành tựu chủ nghĩa tư bản đạt được trong sự vận động đầy mâu thuẫn 

Trong quá trình phát triển, nếu chưa xét đến hậu quả nghiêm trọng đã gây ra đối với loài người, thì chủ nghĩa tư bản vẫn có những mặt tích cực đối với sản xuất. Đó là: 

– Thực hiện xã hội hóa sản xuất. 

Quá trình xã hội hóa sản xuất biểu hiện ở sự phát triển phân công lao động xã hội, hợp tác lao động, tập trung hóa, liên hiệp hoá sản xuất… làm cho các quá trình  sản  xuất  phân  tán  được  liên  kết  vào  một  hệ  thống  sản  xuất,  một  quá  trình sản xuất xã hội. 

– Phát triển lực lượng sản xuất, tăng năng suất lao động xã hội. Dưới sự tác động  của  quy  luật  giá  trị  thặng  dư  và  các  quy  luật  kinh  tế  khác  của  cơ  chế  thị trường, một mặt, giai cấp tư sản tăng cường bóc lột, làm giàu nhanh chóng; mặt khác, những nhân tố đó có tác động mạnh mẽ thúc đẩy phát triển lực lượng sản xuất, tiến bộ khoa học – công nghệ và tăng năng suất lao động xã hội. 

– Chuyển sản xuất nhỏ thành sản xuất lớn hiện đại. 

Quá trình phát triển của chủ nghĩa tư bản làm cho lực lượng sản xuất phát triển  mạnh  mẽ:  kỹ  thuật  cơ  khí  thay  kỹ  thuật  thủ  công  lạc  hậu,  rồi  từ  cơ  khí chuyển dần sang tự động hoá, tin học hoá, công nghệ hiện đại. Đồng thời nền sản xuất cũng được xã hội hóa ngày càng cao, có sự điều tiết thống nhất. Đó chính là quá trình chuyển nền sản xuất nhỏ thành nền sản xuất lớn hiện đại. 

Tuy  nhiên,  những  thành  tựu  chủ  nghĩa  tư bản  đạt  được  trong  sự vận  động đầy mâu thuẫn. Điều đó biểu hiện ở hai xu hướng trái ngược nhau; đó là: 

Xu thế phát triển nhanh chóng của nền kinh tế biểu hiện  ở chỗ: trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa thế giới đã xuất hiện thời kỳ tăng trưởng với tốc độ cao hiếm  thấy.  

Nguyên  nhân  của  xu  thế  này  là  do:  yêu  cầu  nội  tại  và  xu  thế  tăng nhanh tốc độ của việc phát triển lực lượng sản xuất gắn với cuộc cách mạng khoa học và công nghệ; quá trình vận hành của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa bao hàm những  nhân  tố  kích thích sự phát triển kinh tế; tác dụng can thiệp và điều chỉnh cục bộ đối với quan  hệ  sản  xuất  của  chủ  nghĩa  tư  bản  độc  quyền  nhà  nước;  việc  mở  rộng  thị  trường  trong  nước  và quốc tế. 

Xu  thế  trì  trệ  của  nền  kinh  tế.  

Đó  là  vì  sự  thống  trị  độc  quyền  đã  tạo  ra những  nhân  tố  ngăn  cản  sự  tiến  bộ  kỹ  thuật  và  phát  triển  sản  xuất.  Tư  bản  độc quyền  có  thể  thông  qua  những  biện  pháp  như  giá  cả  độc  quyền,  hạn  chế  sản lượng và mua phát minh kỹ thuật… thông qua tổ chức độc quyền và các thủ đoạn trao  đổi  không  ngang  giá…  để  thu  lợi  nhuận  cao  một  cách  ổn  định  từ  trong  và ngoài nước. Tất cả những cái đó đã làm mất tác dụng ở mức độ nhất định những nhân  tố  thúc  đẩy  kỹ  thuật,  sản  xuất  tiến  bộ.  

Ngày  nay,  những  nhân  tố  nêu  trên vẫn tồn tại và tiếp tục tác động, biểu hiện là: tốc độ tăng trưởng kinh tế lạc hậu nhiều so với khả năng mà khoa học và công nghệ hiện đại cho phép. 

2. Giới hạn và hậu quả chủ nghĩa tư bản gây ra 

Bên  cạnh  mặt  tích  cực  nói  trên,  chủ  nghĩa  tư  bản  cũng  đứng  trước  những giới hạn mà nó không thể vượt qua. 

Giới  hạn  lịch  sử  của  chủ  nghĩa  tư  bản  bắt  nguồn  từ  mâu  thuẫn  kinh  tế  cơ bản  của  chủ  nghĩa  tư  bản:  mâu  thuẫn  giữa  tính  chất  và  trình  độ  xã  hội  hóa  cao của lực lượng sản xuất với chế độ chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất. Mặc dù chủ nghĩa tư bản ngày nay đã có sự điều chỉnh nhất định trong những hình thức quan hệ sở hữu, quản lý và phân phối nhưng vẫn không thể khắc phục được mâu thuẫn khách quan này. 

Mâu thuẫn cơ bản nói trên biểu hiện ra thành những mâu thuẫn cụ thể sau đây: 

Một  là.

Mâu  thuẫn  giữa  tư  bản  và  lao động:  sự  phân  cực  giàu  –  nghèo  và tình trạng bất công xã hội tăng lên chứng tỏ bản chất bóc lột giá trị thặng dư vẫn tồn tại, dù được biểu hiện dưới những hình thức tinh vi hơn. Cả sự bần cùng hoá tuyệt đối lẫn tương đối của giai cấp công nhân vẫn đang tồn tại. Tuy đại bộ phận tầng  lớp  trí  thức  và  lao  động  có  kỹ  năng  đang  có  việc  làm  được  cải  thiện  mức sống và gia nhập vào tầng lớp trung lưu, nhưng vẫn không xoá được sự phân hóa giàu – nghèo sâu sắc. 

Hai là.

Mâu thuẫn giữa các dân tộc thuộc địa và phụ thuộc với chủ nghĩa đế quốc. Ngày nay, mâu thuẫn này đang chuyển thành mâu thuẫn giữa các nước chậm phát triển bị lệ thuộc với những nước đế quốc. Nhiều nước chậm phát triển không  những  bị  vơ  vét  cạn  kiệt  nguồn  tài  nguyên  thiên  nhiên,  mà  còn  mắc  nợ không thể nào trả được. 

Ba là.

Mâu thuẫn giữa các nước tư bản chủ nghĩa với nhau, chủ yếu là giữa ba trung tâm kinh tế, chính trị hàng đầu của thế giới tư bản, giữa các tập đoàn tư bản xuyên quốc gia. Mâu thuẫn này có phần dịu  đi trong thời kỳ còn tồn tại sự đối đầu giữa hai hệ thống thế giới tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa, nay có chiều hướng diễn biến phức tạp. Một mặt, sự phát triển của xu hướng quốc tế hoá đời sống kinh tế và đòi hỏi của cách mạng khoa học và công nghệ khiến các nước đó phải  liên  kết  với  nhau.

 Mặt  khác,  do  tác  động  của  quy  luật  phát  triển  không đều và lợi ích cục bộ của giai cấp thống trị ở mỗi nước, các nước đó đã trở thành đối  thủ  cạnh  tranh  với  nhau,  tranh  giành  quyền  lực  và  phạm  vi  ảnh  hưởng  trên thế giới, nhất là giữa ba trung tâm Mỹ, Nhật Bản và Tây Âu.

Biểu hiện của mâu thuẫn giữa các nước ấy trước hết là các cuộc chiến tranh thương mại, cạnh tranh giữa  các  công  ty  xuyên  quốc  gia  dưới  nhiều  hình  thức,  trên  thị  trường  chứng khoán, nơi đầu tư có lợi…  

Bốn là.

Mâu thuẫn giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội. Mâu thuẫn này là mâu thuẫn xuyên suốt thời  đại quá độ lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi toàn thế giới. Chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Đông Âu sụp đổ khiến chủ nghĩa xã hội tạm thời lâm vào thoái trào, nhưng bản chất thời đại không hề thay đổi. Do đó mâu thuẫn giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội vẫn tồn tại một cách khách quan. 

3. Xu hướng vận động của chủ nghĩa tư bản 

Chủ nghĩa tư bản trong quá trình phát triển của nó, một mặt đã thúc đẩy lực lượng  sản xuất  phát  triển  rất  mạnh  mẽ,  tạo  ra  cơ  sở  vật  chất  –  kỹ thuật  của nền sản  xuất  lớn  hiện  đại;  mặt  khác  làm  cho  mâu  thuẫn  cơ  bản  của  nó  –  mâu  thuẫn giữa  tính  chất  xã  hội  hóa  ngày  càng  cao  của  lực  lượng  sản  xuất  với  tính  chất chiếm hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất thêm gay gắt. 

Ngày  nay,  chủ  nghĩa  tư  bản  hiện  đại  đang  nắm  ưu  thế  về  vốn,  khoa  học, công  nghệ,  thị  trường,  đang  có  khả  năng  thích  nghi  và  phát  triển  trong  chừng mực nhất định.

Chủ nghĩa tư bản cũng đã buộc phải thực hiện một số điều chỉnh giới hạn về quan hệ sản xuất, trong khuôn khổ của chủ nghĩa tư bản, song không thể khắc phục nổi những mâu thuẫn vốn có của nó, không thể vượt quá giới hạn lịch sử của nó. 

Mặt khác, các quốc gia độc lập ngày càng tăng cường cuộc đấu tranh để tự lựa chọn và quyết định con đường phát triển tiến bộ của mình. Chủ nghĩa xã hội trên thế giới, từ những bài học thành công và thất bại cũng như từ khát vọng và sự thức tỉnh của các dân tộc, có điều kiện và khả năng tạo ra bước phát triển mới. Vì  vậy,  sớm  hay  muộn  chủ  nghĩa  tư  bản  cũng  sẽ  bị  thay  thế  bằng  một  chế  độ mới, cao hơn – xã hội cộng sản chủ nghĩa mà giai đoạn thấp là chủ nghĩa xã hội. 

Trên đây là chúng ta nhìn xu hướng vận động của chủ nghĩa tư bản trên quan điểm và thế giới quan của chủ nghĩa Mác – Lênin