Vùng văn hoá Trung Bộ

Đặc điểm tự nhiên và xã hội:

          Nhìn từ góc độ hành chính, lâu nay người ta hay xếp Thanh- Nghệ – Tĩnh cũng thuộc Trung Bộ, và coi là Bắc Trung Bộ. Có nhà địa lí học nói rằng, trên một ý nghĩa nào đó, châu thổ sông Mã, sông Cả chỉ là sự “nối dài” của châu thổ Bắc Bộ. Điều đó có cơ sở về mặt văn hoá. Từ trước, sau công nguyên, Thanh – Nghệ Tĩnh đã thuộc không gian văn hoá Đông Sơn, trước đó nữa, có những di tích có tính chất của văn hoá Phùng Nguyên, nếu phải nhìn xa hơn thì cồn sò hến Đa Bút, cồn Cổ Ngựa và các di chỉ hang động xứ Thanhlà thuộc về không gian văn hoá Hoà Bình, Bắc Sơn. Cả giới địa học và dân tộc học, văn hoá học đều coi miền núi Thanh- Nghệ Tĩnh đã  là sự nối dài cùng một dải của sơn hệ Tây Bắc Bắc Bộ. Cố nhiên, Thanh- Nghệ Tĩnh đã là không gian văn hoá Việt cổ (Lạc Việt) cũng với cách nghĩ như vậy. Do vậy, vùng văn hoá Trung Bộ là thuộc vùng đất thuộc lãnh thổ các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hoà, Ninh Thuận, Bình Thuận và Thành phố Đà Nẵng.

          Nói đến miền Trung, như một tổng thể hệ thống nằm trong tổng thể hệ thống Việt Nam, người ta thường chú ý đến các đặc điểm sau:

          Thứ nhất, địa hình miền Trung hẹp theo chiều ngang Đông Tây, trước mặt là biển Đông, sau lưng là dãy Trường Sơn.

          Thứ hai, địa hình miền Trung Bộ chia cắt theo chiều dọc Bắc Nam bởi các đèo là những dãy núi đồi tách từ Trường Sơn đâm ngang ra biển. Nếu tính từ Tam Điệp, đèo Ba Dội thuộc xứ Thanh thì cứ một đèo, một đèo lại một đèo lặp đi lặp lại qua đềo Hoàng Mai, đềo Ngang, đèo Hải Vân, đèo Cù Mông…

          Dưới chân đèo là các sông lớn nhỏ đều chảy ngang theo chiều Tây Đông ra biển, sông ngắn, nước biếc xanh, ít phù sa, châu thổ hẹp, nhiều cửa sông sâu tạo thành các vịnh, cảng. Vận động tạo sơn còn “ném” ra biển xa các đảo và quần đảo như Hoàng Sa, Trường Sa, đảo Hòn Gió (Quảng Bình), Cồn Cỏ (Quảng Trị), Cù Lao Chàm (Quảng Nam), Lý Sơn (Quảng Ngãi), Hòn Tre (Khánh Hoà),…tạo ra những bình phong ngăn chặn bớt sóng gió biển Đông.

          Suốt dải đất miền Trung, đường bờ biển Việt Nam “ưỡn” cong, “lồi” ra phía sau biển Đông. Sát bờ biển, từ Quảng Nam trở vô Nam có các  dải cồn cát chạy dọc dài Bắc Nam ghi dấu những đường biển cũ. Giữa các dải cồn cát là một vùng trũng nổi phân bố xóm làng và ruộng lúa ngày nay. Chân cồn là những bàu nước ngọt.

          Thứ ba là khí hậu, miền Trung lại có mùa mưa lệch pha với hai đầu Bắc Nam của đất nước, lại gặp gió Tây rất khô nóng thổi từ Lào qua (gió Lào) tạo ra sự khô rang cho miền Trung.

          Mặt khác, với Đại Việt, từ năm 1059, vùng Quảng Bình thuộc về nhà Lý, năm 1336, Châu Ô, Châu Lý (tức vùng Quảng Trị, Thừa Thiên – Huế ngày nay) thuộc về nhà Trần, năm 1470, vùng đất từ núi Thạch Bi (nay thuộc Phú Yên) trở ra thuộc nhà Lê. Năm 1558, Nguyễn Hoàng vào trấn thủ xứ Thuận Hoá. Từ đó, Nguyễn Hoàng bắt đầu “kinh doanh dải đất” (chữ dùng của GS. Đinh Gia Khánh) miền Trung. Nói khác đi là sự nghiệp khai phá miền Trung được đẩy lên một bước mới. Rồi hai trăm năm chiến tranh giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài, miền Trung trở thành lãnh địa được các chúa Nguyễn tạo ra với ý thức đối kháng với Đàng Ngoài. Kinh đô của vương triều này là vùng đất Phú Xuân.

          Phong trào nông dân khởi nghĩa thế kỉ XVIII làm lung lay chế độ phong kiến. Năm 1788, Nguyễn Huệ lên ngôi vua ở Phú Xuân, đất nước được thống nhất trên cơ bản. Năm 1802, dựa vào thế lực của phương Tây, Nguyễn Ánh chiến thắng vương triều Tây Sơn, cai quản một đất nước thống nhất. Từ 1802 đến 1945, nhà Nguyễn đặt kinh đô ở Huế. Như vậy là miền Trung đã có một thời ít nhất với ba vương triều: các chúa Nguyễn, nhà Tây Sơn, nhà Nguyễn, có xứ Huế là thủ phủ của xứ Đàng Trong, kinh đô của cả nước. Trải qua tiến trình lịch sử, vùng Trung Bộ là trạm trung chuyển, đất đứng chân để người Việt tiến về phía Nam mở cõi, lại là vùng biên viễn của Đại Việt, nơi diễn ra sự giao lưu trực tiếp giữa người Việt và người Chăm. Chính những đặc điểm tự nhiên, xã hội, lịch sử này của Trung Bộ sẽ tạo cho vùng văn hoá Trung Bộ những đặc điểm riêng so với các vùng văn hoá Việt Nam. 

Đặc điểm văn hoá:

          Do vị thế địa chính trị, địa văn hoá đặc biệt của xứ Huế nên xứ Huế đã như một tiểu vùng có gương mặt văn hoá khá độc đáo, vì thế chúng tôi xin trình bày những đặc điểm chung của vùng Trung Bộ và nhìn nhận riêng vùng văn hoá Huế.

          + Đặc điểm chung của vùng văn hoá Trung Bộ:

          Khác với Nam Bộ được khai phá muộn hơn, khác với Bắc bộ là địa bàn tụ cư và khai thác lâu đời của người Việt, vùng Trung Bộ một thời kì dài thuọc các tiểu quốc của vương quốc Chămpa trước khi người Việt vào nơi này. Nền văn hoá Chămpa một thời rạng rỡ như một ánh hào quang hắt lên mặt nước trong buổi chiều tà. Vì vậy, đặc điểm thứ nhất của vùng văn hoá Trung Bộ phải là một vùng đất chứa nhiều dấu tích văn hoá Chămpa.

          Dọc miền Trung, nhiều di sản văn hoá hữu thể còn tồn tại trên mặt đất. Đó là các tháp Chăm phơi sương gió cùng năm tháng. Lịch sử đi qua bao nỗi thăng trầm, cuộc đời phải trải qua con dâu bể, tháp Chăm vẫn sừng sững như một dấu tích không thể phai mờ. Ở Huế theo tác giả Trần Đại Vinh còn tháp đôi Liễu, Cốc Thượng, tháp Núi Rùa. Ở Quảng Nam, Đà Nẵng tại Mỹ Sơn đã có 7 tháp “đại diện tiêu biểu cho tất cả các giai đoạn và phong cách nghệ thuật kiến trúc Chămpa”, tại Bằng An có 1 tháp tại Đồng Dương có một tháp, tại Chiên Đàn có 3 tháp, tại Khương Mỹ có 3 tháp… Có thể nói, khó có vùng văn hoá nào ở nước ta lại có nhiều tháp Chăm như ở Trung Bộ.

          Ngoài các tháp, di vật văn hoá Chămpa còn trên mặt đất, trong lòng đất khá nhiều. Đó là các tượng bà Pô Nagar, tuợng chó, đặc biệt là tượng linga, yoni, các phù điêu, trụ đá, bia đá…

          Cùng các di sản văn hoá hữu thể, vùng Trung Bộ còn khá nhiều các di sản văn hoá vô thể của văn hoá Chămpa. Đó là các tín ngưỡng dân gian của người Chăm như thờ bà mẹ xứ sở, thờ cá voi, thờ thần biển…

          Mặt khác, Trung Bộ là vùng đất được người Việt khai phá theo kiểu tiệm tiến. Sự cộng cư với người Chăm, thái độ ứng xử với những vốn văn hoá hiện diện trên mặt đất tàng ẩn dưới lòng đất theo bản chất hiền hoà của người Việttạo cho sự giao lưu văn hoá ở đâycó những điểm khác biệt. Trước hết, người Việt tiếp nhận những di sản văn hoá của người Chăm, Việt hoá biến thành di tích văn hoá của mình. Tháp Chăm, đền Chăm khi người Chăm ra đi thì người Việt thờ cúng, sử dụng. Chẳng hạn như tháp Bà ở Nha Trang vốn là một ngôi tháp của người Chăm, được người Việt sử dụng, coi như nơi thờ tự linh thiêng của tín ngưỡng thờ Mẫu- một tín ngưỡng của người Việt.

          Tiêu biểu cho quá trình tiếp biến văn hoá ở Trung Bộ của người Việt là tiếp thu tín ngưỡng bà mẹ xứ sở (Po Yan Ina Nagar) của người Chăm. Với tín ngưỡng thờ Mẫu ẩn trong tâm thức, khi vào Trung Bộ, người Việt gặp tín ngưỡng này của người Chăm, họ đã tiếp thu các nữ thần Chăm và chuyển hoá thành các nữ thần Việt. Nữ thần Mưjưk của người Chăm được biến thành bà Chúa Ngọc. Câu chuyện mà Phan Thanh Giả ghi trên bia kí ở sau Tháp Bà là câu chuyện đã Việt hoá sự tích một nữ thần Chăm tại điện Hòn Chén, thánh mẫu Vân Hương (tức thánh mẫu Liễu Hạnh) được đưa vào điện thần cùng với bà chúa Ngọc. Nói khác đi là, sự tiếp biến văn hoá đã khiến diện mạo tín ngưỡng của người Việt ở Trung Bộ thay đổi so với người Việt ở Bắc Bộ.

          So với thiên nhiên Bắc Bộ và Nam Bộ, Trung Bộ là vùng đệm, mang tính chất trung gian. Vì thế, sự phản ánh thiên nhiên đa dạng của một vùng đất là đặc điểm thứ ba của vùng văn hoá này. Yếu tố sông, biển, đồng bằng, đầm phá, núi non đều ánh xạ vào trong các thành tố văn hoá, từ diện mạo đến các phương diện khác. Với Trung Bộ, làng làm nông nghiệp tồn tại đan xen với làng của ngư dân. Bên cạnh lễ cúng đình của làng nông nghiệp là lễ cúng cá ông của làng làm nghề đánh cá. Điều này là lẽ đương nhiên, bởi lẽ đồng bằng Trung Bộ thường là đồng bằng nhỏ hẹp, sát biển.

          Trong văn hoá đời thường, bữa ăn của cư dân Việt Trung Bộ đã bắt đầu có sự thay đổi, nghiêng về các hải sản, đồ biển. Nói cách khác, yếu tố biển đã đậm đà hơn trong cơ cấu bữa ăn của cư dân ở nơi đây.

          Mặt khác, người dân Việt Trung Bộ do tính chất khí hậu, nói rộng hơn là điều kiện tự nhiên chi phối nên sử dụng nhiều chất cay trong bữa ăn.

          Tóm lại, vùng văn hoá Trung Bộ có những đặc điểm riêng của mình khi đặt trong tương quan với các vùng văn hoá khác.

          + Tiểu vùng văn hoá xứ Huế:

          Thiên nhiên đã tạo cho xứ Huế một diện mạo riêng. Đó là một vùng Huế núi đồi mà nhà Nguyễn cùng sức muôn dân đã tạo ra một khu lăng tẩm đế vương. Đó là một vùng Huế cồn bãi đôi bờ Hương Giang cùng các nhánh sông Bạch Yến, An Cựu, Kim Long (nay đã bị lấp nhiều). Đi lại cũng là một vùng Huế đầm phá với phá Tam Giang, Hà Trung, Cầu Hai. Nói khác đi, xứ Huế là một vùng thiên nhiên đa dạng: có rừng, biển, núi lại có cả đồng bằng. Mặt khác lịch sử lại đem đến cho vùng đất này một số phận đặc biệt. Từ chỗ là phên giậu của Đại Việt, nơi địa đầu giao lưu với Chămpa đến chỗ thành thành dinh của nhà Nguyễn. Chính những điều kiện tự nhiên và biến đổi lịch sử ấy in dấu vào đời sống văn hoá vật chất lẫn tinh thần của xứ Huế, tạo cho nó một gương mặt riêng.

          Nói tới xứ Huế là nói tới một hệ kinh thành còn giữ được tương đối hoàn chỉnh với hoàng thành, tử cấm thành, điện Thái Hoà, Long An, Ngọ Môn… đồng thời cũng nói tới hệ lăng tẩm với những lăng Gia Long, Minh Mạng, Triệu Trị, Tự Đức… và cũng nói tới một hệ chùa- đền như tháp Thiên Mụ, điện Hòn Chén, chùa Từ Đàm, Tuý Vân, Diệu Đế. Tất cả những di sản văn hoá vật thể này thể hiện một phong cách kiến trúc của xứ Huế vừa đa dạng vừa giàu có, thích ứng một cách kì lạ với thiên nhiên thơ mộng ở đây.

          Cùng với các di sản văn hoá hữu thể, văn hoá vô thể xứ Huế là một kho tàng phong phú và quý giá. Trước hết là nghệ thuật biểu diễn: nền nhạc cung đình Huế, những điệu hò, điệu hát lí, hát trò, hát sắc bùa, những bài ca trên sông nước Hương Giang. Nét độc đáo của dân ca xứ Huế là âm sắc, ngữ âm địa phương không lẫn với vùng nào trên đất nước ta. Đồng thời ảnh hưởng của dân ca, âm nhạc Chămpa đối với dân ca xứ Huế là điều không thể phủ nhận.

          Sau nữa, lễ hội dân gian xứ Huế vừa giống vừa khác với lễ hội dân gian ở đồng bằng Bắc Bộ, ở lễ hội dân gian gắn với tục thờ cúng cá voi, sự tiếp thu tín ngưỡng thờ cá voi của người Chăm rất rõ nét. Lễ hội điện Hòn Chén mang tính chất chung của lễ hội gắn với tục thờ Mẫu nhưng lại có nét riêng do việc người Việt tiếp nhận tục thờ nữ thần bà mẹ xứ sở của người Chăm.

          Trong văn hoá đời thường, không thể không nhắc đến cách ăn, cách mặc của người Huế. PGS. Nguyễn Từ Chi rất chú ý đến tính chất vùng ngoại vi, trên biên của xứ Huế nên đã tìm ra được sự gắn bó giữa món ăn Mường với món ăn Việt trên đất Huế. Bếp ăn truyền thống của xứ Huế khá phong phú vì đã sử dụng một cách tổng hợp các sản vật của vùng đất có cả núi rừng lẫn đồng bằng và sông biển. Trang phục xứ Huế cũng có một phong cách riêng, chiếc áo dài, chiếc nón Bài Thơ, màu tím Huế đã trở thành một biểu tượng rất Huế mà ít vùng văn hoá nào có được.

          Đặc biệt cần thấy rằng, nếu không tính từ thời chúa Nguyễn, chỉ tính riêng thời nhà Nguyễn 1802- 1945, Huế còn là trung tâm thu hút nhân tài của mọi miền đất nước cũng như là trung tâm giáo dục của cả Nguyễn, trung tâm sinh hoạt văn hoá, văn học. Những văn đàn, những thi xã như thi xã Mạc Vân, thi xã Hương Bình, Xóm Vĩ Dạ… là kết quả cũng là biểu hiện của trung tâm văn hoá này. Cũng do là một trung tâm văn hoá, nhiều trí thức, văn sĩ, nhà thơ đã gắn bó với xứ Huế, trưởng thành từ Huế trong thời nhà Nguyễn.

          Tựu trung, xứ Huế là một tiểu vùng văn hoá nằm trong vùng văn hoá Trung Bộ nhưng có một sắc thái riêng tiêu biểu cho văn hoá Việt Nam thế kỉ XIX.